Tarih : 21 Mayıs 2015 - Perşembe

Türkçe Sözlük'ten günün sözü :
Mefkûre isim (mefkû:re) eskimiş Arapça mefk°re
isim: Ülkü, ideal
"Bazıları mefkûrenin enginliğini ve azametini tamamıyla kavrayamayacak derecede dardırlar." - Y. K. Karaosmanoğlu

Yabancı sözlere Türkçe karşılık :
demagoji    Fr. démagogie

Bir grubun ya da bir kimsenin, duygularını kamçılayarak abartılı veya gerçek dışı sözler söyleyip onları kazanmaya çalışma, laf cambazlığı; duygu sömürüsü:
"Ve mesnetsiz demagoji olamaz." -Peyami Safa, Din, İnkılâp, İrtica, 19;
"Tek metodu (demagoji)den, halktan tarafa görünüp halkı ezmekten ibaret..." -Necip Fazıl Kısakürek, İhtilal, 55;
"Sanayileşmeyi nüfus kesafetine bağlayanların nasıl bir demagoji yaptıklarını anlamak için ise şu noktaları hatırlamak kâfi." -Cemil Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, 74.

Bundan sonra demek ki, demagoji yerine, laf cambazlığı ve/veya duygu sömürüsü sözcüğünü kullanacağız.

Bir yazım kuralı :
Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:

ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra vb.

Günün atasözü/deyimi:
Zor oyunu bozar.
Hileyle hazırlanan bir düzenin güç kullanılarak üstesinden gelinebilir. (Atasözü)

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Sözcükler
ajmuk ak ;ap,I, 99 bkz> ıjmaklanmak• § ajmuk taz; başı şapla sıvanmış gibi kel I, 99
ajun   dünya, âlem•I, 41, 77, 160, 179, 407, 420,463;II, 228, 283, 303, 335; III, 41, 52, 288, 303. 378 § bu ajun
ak ak, beyaz,I, 81, 134, 258; III, 39 bkz> örüñ, ürüñ § ak at; boz renkli at• I, 81
aka turmak akıp durmak•I, 73
akı eli açık, koçak, selek, cõmert•I, 90

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Atasözü
Arslan kökrese at ayakı tulaşır. (II. 146)
Arslan kükrese atın ayakları dolaşır.

Türk Lehçeleri Karşılaştırma



Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü'nden Bir Sözcük
[çaput] Eski bez parçası.
Emirdağı, Dikili *Dinar -Afyon
Darıveren *Acıpayam -Denizli
*Foça,*Bergama,*Seferhisar, *Bornova -İzmir
-Balıkesir
-Kütahya
*Aşağıılıca -Eskişehir
*Düzce -Bolu
-İstanbul
Aliköy *Çaycuma, *Safranbolu -Zonguldak
-Kastamonu
-Çorum
*Boyabat -Sinop
Balaç -Samsun
*Merzifon ve köyleri -Amasya
Tekke *Erbaa, *Taşova, *Zile, *Reşadiye -Tokat
Karakuş *Ünye -Ordu
Haçavera *Maçka -Trabzon
Uluşiran *Şiran -Gümüşhane
-Rize
*Aşağıırmaklar, *Ardanuç, *Şavşat -Artvin
*Ardahan -Kars
-Erzurum
*Refahiye -Erzincan
-Mardin
-Diyarbakır
Hozat -Tunceli
*Ağın, *Keban -Elâzığ
*Arapkir -Malatya
*Kilis -Gaziantep
-Maraş
*Gürün, *Divriği, Ağrakos *Suşehri -Sivas
-Ankara
Kafran -Kayseri
-Nevşehir
-Niğde
Afşar *Hadım -Konya
-Adana çevresi
-İçel
*Köyceğiz -Muğla

çapıt (I) 1. Eski bez parçası.
Dişli *Bolvadin, *Dinar köyleri -Afyon
*Eşme -Uşak
Paltı, Yakaköy *Gelendost, Uluğbey *Senirkent, Sücüllü *Yalvaç -Isparta
Çamköy *Gölhisar, Salda *Yeşilova, Karamanlı *Tefenni, *Bucak -Burdur
Dedesil *Acıpayam, Bulkaz *Çivril -Denizli
Bereketli *Tavas, *Çal ve köyleri -Denizli
Toygar, Dallıca *Nazilli, *Bozdoğan köyleri -Aydın
Narlıdere *ödemiş, Kiraz, *Urla, Tepeköy, Torbalı -İzmir
*Kula, Akhisar, Gündoğdu -Manisa
İsmetiye, Kerem *Burhaniye, *Susurluk, -Balıkesir
*Emet -Kütahya
*Sivrihisar, Bozan -Eskişehir
*Karamürsel, *İzmit -Kocaeli
İğneciler *Mudurnu, *Düzce -Bolu
-Çorum
*Merzifon -Amasya
-Trabzon
Humhal *Yusufeli -Artvin
*Kağızman, *Çıldır, Bayburt *Sarıkamış, *Arpaçay -Kars
*Pasinler, Keçek *tu, Cinis *Aşkale -Erzurum
Cenciğe -Erzincan
Harput -Elâzığ
-Urfa
*Kilis -Gaziantep
Taşoluk *Göksun, *Elbistan -Maraş
*Antakya, Hisarcık *Yayladağı -Hatay
-Sivas ilçe ve köyleri
*Yerköy -Yozgat
Hasanoğlan -Ankara
*Pınarbaşı, *Bünyan -Kayseri
-Nevşehir
*Bor -Niğde
*Ermenek köyleri -Konya
*Dörtyol -Adana
Yapıntı *Mut -İçel
Güzelsu *Akseki -Antalya
Yerkesik, *Fethiye, Turgutlu *Marmaris, -Muğla

çaput [-> çapıt (I) -1]

çabut Çaput
Aybastı Ordu

çapıt Çaput
Uşak

çaput < ET çapgut: Eski bez parçası; adi kumaş
Erzincan ve yöresi

çaput bk. çapıt
Erzurum

çaput Yamalık
Ordu İli ve Yöresi

çaput Çaput
Çüngüş, Çermik Diyarbakır

Tarih : 23 Mayıs 2015 - Cumartesi

Türkçe Sözlük'ten günün sözü :
kargaşa isim
1.  Kışkırtma ve karışıklık yoluyla toplumda ortaya çıkan düzen bozukluğu, anarşi
2. Kalabalık, düzensizlik vb.nin yol açtığı karışıklık, kaos
"Okuma yazma oranının düşüklüğü, bilinçlenmeyi engellediği ölçüde bir kargaşa ögesidir." - O. Rifat

Yabancı sözlere Türkçe karşılık :
determinist    Fr. déterministe

Belirlenimci, gerekirci: § "Bence hayatın eşiğinde olanlar deterministtirler." -Halide Edip Adıvar, Handan, 83;
"Maddeci ve determinist bir tarih görüşüyle Marxçı olduklarını belli ederler." -Peyami Safa, Sosyalizm-Marksizm-Komünizm, 52;
"İstikbal belirlenmemiş olsaydı tarihte hiçbir determinist açıklamadan söz edemezdik." -Cemil Meriç, Umrandan Uygarlığa, 255;
"Profesör Picard eskiden dinin; insanları, bugün artık bilimlerin eline geçmiş bir silahla imana getirdiğini, din adamlarının determinist düşünüşü ister istemez müspet ilmin adamlarına devredeceklerini, bununla beraber, dünya işlerini, insanların hayatlarını müspet bilimlere göre düzenlemelerine karışmamak şartıyla isterlerse hayatın ve bilimin ötesinde bir gönül ferahlığı arayabileceklerini söyledi." -Sabahattin Eyüboğlu, Sanat Üzerine Denemeler ve Eleştiriler, Cilt 1, 146.

Bundan sonra demek ki, determinist yerine, belirlenimci ve/veya gerekirci sözcüğünü kullanacağız.

Bir yazım kuralı :
Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluştu­rulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:

alt kurul, alt yazı; üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art damak, art niyet; arka plan, arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç sa­vaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük dalga, büyük defter; küçük harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar vb.

Günün atasözü/deyimi:
Bir korkak bir orduyu bozar.
Bir toplumda korkak kişi, kaygılı, heyecanlı sözleriyle kargaşa çıkarır. (Atasözü)

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Sözcükler
akınçı akıncı, geceleyin düşmanı basan asker, 1, 77, 134, 212
akındı akıntı
akışmak akışmak· I, 186
akıtgan akıtan· I, 156
akıtmak akıtmak; göndermek·I, 212

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Atasözü
Aş tatıgı tuz yogrın yemes (III. 31)
Yemeğe tad veren tuzdur ama tuz çanakla yenmez.

Türk Lehçeleri Karşılaştırma



Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü'nden Bir Sözcük
pöğrek (I) [-> pöhrenk -2]
-Tokat ve çevresi

pöğrek (II)  Düdük.
-Tokat ve çevresi

[pöğrek (I)]Ağaç ya da topraktan yapılmış su borusu, künk.
*Zile -Tokat
*Perşembe -Ordu
*Kalecik -Ankara

pöhrenk Yeraltında kapalı suyolu, künk.
-Kars
-Malatya

pöğrek [-> pöhrenk] [pöğrek] Yeraltında kapalı suyolu, künk.
-Çorum

pöhrenk Yeraltında kapalı suyolu, künk.
Kars
Malatya

Tarih : 25 Mayıs 2015 - Pazartesi

Türkçe Sözlük'ten günün sözü :
müptezel sıfat eskimiş Arapça mubte£el
1. Saygınlığını yitirmiş
2. Çokluğundan dolayı değerini yitiren, değersiz

Yabancı sözlere Türkçe karşılık :
detay    Fr. détail

Ayrıntı:
"Güzellik dedik mi biz, ya aklımız detay güzelliklerine takılır…" -Attila İlhan, Kurtlar Sofrası, 19;
"Eserin ününü yapan; dildeki ahenk, nefis tasvirler, iyi işlenmiş detaylar, kahramanların canlılığı…" -Cemil Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde, 290;

Bundan sonra demek ki, detay yerine, ayrıntı sözcüğünü kullanacağız.

Bir yazım kuralı :
Ek fiilin çekimli biçimleri (idi, imiş, ise) ayrı yazılabildiği gibi bitişik olarak da yazılabilir.

Günün atasözü/deyimi:
Al elmaya taş atan çok olur.
Değerli kimselere sataşan çok olur. (Atasözü)

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Sözcükler
akrun yavaş·III, 361 bkz> akru
ak sakal saçı sakalı ağarmı;, kocalmış· I, 81
akturmak aktırmak, akıtmak, I, 222; III, 17
akur   ahır,I, 7
al hile, al,I, 63, 81; II, 289; III, 412 bkz> yap, yup

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Atasözü
Ata oglı ataç togar. (II. 80)
Oğul babasına çeker, çekmek üzere doğar.

Türk Lehçeleri Karşılaştırma



Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü'nden Bir Sözcük
[çörtük (IV)] Cüce, çok kışa boylu.
Uzunmusa -Ordu
*Bünyan -Kayseri

cörtlemen Cüce, çok kışa boylu.
Karakuş *Ünye -Ordu

[çörtük (I)] Yabanî armut, ahlat.
Tahtacı -Isparta
Alamut *Bozdoğan -Aydın
*Büyükdere -Sinop
Kumarlar *Bayramiç -Çanakkale
-Samsun ve ilçeleri
-Tokat
-Ordu
Çakrak *Şebinkarahisar, İcilli *Bulancak -Giresun
Karaözü *Gemerek, -Sivas
*Sorgun ve köyleri -Yozgat
*Keskin -Ankara
Akkışla *Bünyan

çördük (I) 1. Yabanî armut, ahlat.
*Şebinkarahisar -Giresun
*Taşköprü, *Daday -Kastamonu
*Kurşunlu -Çankırı ve köyleri
*Kargı, *İskilip, Çıkrık *Mecitözü -Çorum
*Boyabat -Sinop
Dere *Havza -Samsun
*Merzifon ve köyleri -Amasya
Bozcak*Reşadiye, *Zile, *Taşova -Tokat
Salman *Akkuş, *Karakuş, *Ünye -Ordu
*Alucra -Giresun
Osmancık -Rize
*Kilis -Gaziantep
Kavak, Çepni *Gemerek -Sivas
Gülabi, -Yozgat
Hasanoğlan *Haymana -Ankara
Ömerhacılı *Kaman, *Mucur -Kırşehir
Şahin *Ürgüp -Nevşehir
*Bor -Niğde

[çörtük (III) -1] Ekinler arasında yetişen, kökü yenilebilen bir çeşit kokulu ot.
-Isparta ve ilçeleri
*Kilis -Gaziantep
Tuzhisar *Bünyan -Kayseri
Sabanlı *Sultaniye, *Ermenek -Konya
Gezende *Gülnar -İçel
*Korkuteli ve köyleri -Antalya

çördük (II) 1. Ekinler arasında yetişen, kökü yenilebilen bir çeşit kokulu ot.

çörtük (I) [-> çördük (I) -1]

çörtük (II) Beceriksiz.
*Silifke -İçel

çörtük (III) 1. [-> çördük (II) -2]
Dişli *Bolvadin -Afyon
Aydoğmuş *Keçiborlu -Isparta
Çuvallı *Yeşilova -Burdur
Darıveren *Acıpayam -Denizli

çörtük (III) 2. Bir çeşit havuç. Kadıköy -Denizli
Morcalı *Karaman, *Ermenek -Konya

çörtük (III) 3. Pancargillerden kökü yenilen bir çeşit bitki.
Dişli *Bolvadin -Afyon
Aydoğmuş *Keçiborlu -Isparta
Çuvallı *Yeşilova -Burdur
Darıveren *Acıpayam -Denizli

çörtük (IV) [-> cörtlemen]

çörtük (V) Çalı süpürgesi.
Kadıköy -Denizli
Morcalı *Karaman, *Ermenek -Konya

Tarih : 27 Mayıs 2015 - Çarşamba

Türkçe Sözlük'ten günün sözü :
kampana isim (kampa'na) İtalyanca campana
1.Çan
2. Tekerleğin dingil üzerindeki fren mekanizması

Yabancı sözlere Türkçe karşılık :
deterjan    Fr. détergent

Petrol türevlerinden elde edilen, temizleme, arıtma özelliği bulunan, toz, sıvı veya krem durumunda olabilen kimyasal madde, arıtıcı.
"Yalnız ineklerin memelerinden deterjanlı süt akmıyor…" -Aziz Nesin, Ah Biz Ödlek Aydınlar, 72;
"Deterjanların ve böcek ilaçlarının ortaklaşa kokusunu yok etmek için bir kalıp babadan kalma beyaz sabun aldım, sildim mutfağı." -Tomris Uyar, Gündökümü, 82;
"Babam uzanmış sararmış yüzüyle dükkânda tezgâhın arkasında, bisküvi, konserve, deterjan, kutuları, içki, sirke, yağ ve meşrubat şişelerinin arasında dikiliyor." -İnci Aral, Uykusuzlar, 63.

Bundan sonra demek ki, deterjan yerine, arıtıcı sözcüğünü kullanacağız.

Bir yazım kuralı :
Ünlüyle biten kelimelere bitişik olarak yazıldığında araya y ünsüzü girer ve başındaki i ünlüsü düşer, ayrıca büyük ünlü uyumuna uyar.
sonuncu-y-du (sonuncu idi), yabancı-y-mış (yabancı imiş), ne-y-se (ne ise) vb.

Günün atasözü/deyimi:
Az eli aşta gör, çok eli işte gör.
Yemek az kişiyle onun dışında kalan işler ise çok kişiyle daha çabuk yapılır. (Atasözü)

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Sözcükler
alaçu alaçuk, çadır· I, 136
alaçulanmak alaçuk edinmek· III, 205

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Atasözü
Atası anası açığ almıla yese oglı kızı tısı kamar. (III. 272)
Babası anası ekşi elma yese, oğlunun kızının dişi kamaşır

Türk Lehçeleri Karşılaştırma



Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü'nden Bir Sözcük
guma 1. Çok kadınla evli erkeğin karılarından biri, ortak.
*Emirdağ, Kızılköy *Dinar -Afyon
*Senirkent ve köyleri -Isparta
İğneciler *Mudurnu -Bolu
Tokat -Eskişehir
Çekrek *Mecitözü -Çorum
*Merzifon -Amasya
Kuzköy *Ünye -Ordu
Cenciğe -Erzincan
Harput, *Ağın, *Keban, Kesirik -Elâzığ
*Arapkir -Malatya
Hacıilyas *Koyulhisar, *Divriği, *Gürün -Sivas
*Pınarbaşı -Kayseri
*Bor -Niğde
Kavaklıdere *Yatağan -Muğla

guma 2. Elti.
Yassıören *Senirkent -Isparta

guma Bir erkekle evli iki kadının birbirine göre durumları, kuma.
Kars

guma Kuma
Erzurum

guma Kuma ortak
Güney-Batı Anadolu

guma Kuma; çokevli erkeğin karılarından herbiri. || guma davasi görmek: kumalar hakkında kavga etmek || guma üsdüne getmek: evli bir erkekle evlenmek || üsdüne guma gelmek: kocası yeniden evlenmek
Erzurum

guma Kuma, kadının üstüne gelen eş
Uşak

Tarih : 29 Mayıs 2015 - Cuma

Türkçe Sözlük'ten günün sözü :
tahrir isim (tahri:ri) eskimiş Arapça ta§r³r
Yazma, kitabet, kompozisyon

Yabancı sözlere Türkçe karşılık :
egzersiz    Fr. exercice

Alıştırma
"Kadının bu kadar bol olduğu bir toplantı yerinde Türkçe denemeleri ve egzersizleri için herkesi çevirip bedava istifadeye kalkışan müsteşrik taslaklarına zamanını harcayamazdı." -Refik Halid Karay, Kadınlar Tekkesi, 229;

Bundan sonra demek ki, egzersiz yerine, alıştırma sözcüğünü kullanacağız.

Bir yazım kuralı :
Eklenerek yazıldığında baştaki i düşer.
Eklendiği kelimenin ünlüleri kalın olsa da -ken zarf-fiil ekinin ünlüsü ince kalır: başlayacak-ken (başlayacak iken), çalışıyor-ken (çalışıyor iken), durgun-ken (durgun iken), okur-ken (okur iken), olgun-ken (olgun iken), uyur-ken (uyur iken), yazar-ken (yazar iken); geliyor-ken (geliyor iken), gülmüş-ken (gülmüş iken), öğretmen-ken (öğretmen iken) vb.

Günün atasözü/deyimi:
Ağaca balta vurmuşlar “sapı bedenimden” demiş.
İnsana en yakını bile kötülük edebilir. (Atatsözü)

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Sözcükler
alartmak belertmek (göz), yan bakmak· III, 428
alavan timsah· I, 140
alçak yumuşak huylu, ince ki;i, uslu· I, 41,100

Divan-ı Lügat'it Türk'ten Atasözü
At teküzligi ay bolmas. (I. 507)
Atın alnındaki akıtma, gökdeki Ay'la bir olmaz, tutulamaz.

Türk Lehçeleri Karşılaştırma



Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü'nden Bir Sözcük
işgilik Sucuk.
*Bor -Niğde

[içgilik] Sucuk.
-Niğde ve çevresi

[içkilik] Sucuk.
-Niğde

[işkilik] Sucuk.
Bahçeli *Bor, -Niğde